Професорката и писателка Румена Бужаровска влезе во фокусот на пошироката јавност откако на традиционалниот фестивал на усно раскажување „Причигин“ во Сплит раскажа измислена приказна на тема „Како моите родители дознаа дека сум геј“. Дел од македонските медиуми нејзиниот расказ го претставија како лична исповед па пренесоа дека македонска писателка и универзитетска професорка јавно призна дека е лезбејка.
Професорке Бужаровска, ова не е прв случај, медиуми што претендираат да бидат сериозни, да наседнат на пара-вести, но да ги оставиме нив настрана, туку да се осврнеме на публиката. Зошто генерално како јавност некритички голтаме сè што ни се сервира, па дури и ако е тоа банално, бизарно или можеби неверојатно?
Во целата ситуација со мојата приказна што се раскажа „Причигин“, фокусот отиде на сосема погрешни места. Прво тотално е небитно дали јас сум лезбијка или не, почнаа трачарски муабети да се вртат околу тоа прашање којашто беше и целта на извесен начин, односно поентата на моето раскажување дека ние всушност нели наместо да се занимаваме со сериозните криминали коишто се случуваат, наместо да се фокусираме на нив, ние се фокусираме на некои такви банални работа. Друга работа беше исто така она што се случи со медиумите. Јас не можам да кажам дека тоа е необично со оглед на да го наречам страшниот медиумски мрак што владее во последните години во Македонија и страшната непрофесионалност од страна на независните големи провладини медиуми коишто всушност преку нивниот импресионистички, колумнистички начин на известување, тоа не би го нарекла известување во многу ситуации, всушност тие ја пропагираат таа непрофесионалност. Така што не е невообичаено од друга стана да се појават медиуми кои очајно се борат да му парираат на таквиот тип на хистерија што го шират овие други медиуми и ние во оваа ситуација сега ни е лесно да речеме – леле некој наседнал на пара вест, тоа е најмалиот проблем што се однесува до непрофесионалноста на нашите медиуми, многу пострашно е тоа што по медиумите се шират лаги, невистини, говор на омраза итн. Од таму произлегува и тоа што јавноста наседнува на вакви работи, токму поради тоа што со години на извесен начин мора да ги голта тие работи што медиумите ги сервираат на различни начини, преку пропагандни ТВ програми, реклами итн. Се работи за едно такво упорно, но споро перење на мозокот, тоа е една работа зашто луѓето наседнуваат на вакви работи. Друга работа е што се уморни ми се чини од сето ова што ни се случува, па многу сакаат вакви некои навидум лефтерни приказни, а третата работа е тоа што се работи за култура каде што многу површно се чита, всушност читањето на извесна вест или слушањето на извесна приказна е навистина површинска. Да поверувате во нешто, да не можете да ги видите фиктивните елементи укажува на тоа дека сте политички неписмен во оваа ситуација, а исто така дека и баш не знаете како да читате текст. Тоа мене најмногу ме вознемирува во оваа ситуација.
Исмевање, игнорирање или аргументација? Кој е вашиот одбранбен механизам против ваквите појави?
Аргументацијата е секогаш најдобар начин да се справиме со ваквите појави. Убаво е да се разговара за тоа, критички да се обмисли, да се дискутира за на луѓето да им се отворат малку чакрите што би се рекло, да подразмислат малку, некогаш да впијат и друг, туѓ став. Исмевањето е многу интересно, јас би рекла дека многу често кај нас има исмевање врз послабите. Хуморот во последно време, оној што е доминантниот хумор е да се исмее послабиот. Проблем е исмевањето на послабиот, односно навистина е неетичко да се прави. Голем предизвик е да се исмее тој што е доминантен, нормално е да се исмее власта, да се исмее она што во општеството се смета за норма, тоа е вистинската субверзивна работа. Гледам многу конструктивност во исмевањето. Кога ќе почнеме да се исмеваме, тогаш и стравот всушност се губи, но одново кажувам - исмевање само врз она што е доминантно е етичко.
Неодамна во една прилика рековте дека „Си патиме од усул, ама и од немање традиција на критика, на бунт кон медиокритетите, невкусот и кичот“. Како да излеземе условно кажано од таквата ситуација?
Прво еве ова што зборувавме, медиумите мора да бидат слободни за да се развие критичката мисла што не е случај кај нас. Другата работа е што образованието мора да биде ослободено, значи ние веќе одамна патиме од едно многу ограничено образование во коешто исто така се шири преку неквалитетни учебници и преку партизираност во образованието, значи вработување на наставници, учители итн., од партии, тоа е една од најстрашните работи што се случуваат во образованието, тука немате никаква професионалност, кога некој влегува во најкревкото нешто, во најкревката сфера во општеството, таму каде што има деца, навлегуваат луѓе без никакво знаење, такви луѓе исто така пишуваат и многу сомнителни учебници. Тоа може да се надмине преку добро образование, преку влегување на вистински професионалци во образованието, преку слободни медиуми, а мислам дека треба и одредена реконтекстуализација на личните односи, затоа што ние сме многу мала земја, некако сите сме пријателски и роднински, професионално испреплетени и треба да се научиме дека ставот не значи дека треба да се искараш со некого од твоето семејство или од твоите пријатели, туку едноставно да полемизираш.
Како гледате на актуелните состојби во земјава кога критичкиот поглед на поединците во јавноста се злоупотребува за нивно етикетирање како платенции или, пак, предавници?
Тоа е екстремно алармантна состојба, тоа е еден многу добро осмислен начин да се замолчи човекот, т.е. групата која нема исто мислење со оној што владее. Етикетирањето е многу опасно и многу лично тешко за тој поединец, исто така ја забораваме човечката димензија на тие луѓе што понатаму страдаат затоа што биле етикетирани како предавници или платеници, коишто се едноставно луѓе кои имаат различен став. На ова гледам како на нешто што е многу алармантно и една дури девијантна појава во нашето општество, против којашто, за која што мора да сме свесни и не треба да наседнуваме на тоа, меѓутоа тоа исто така е поврзано со слободата на медиумите и многу е тешко да се води таа битка против ваквиот многу штетен начин на етикетирање.
Кога сме веќе кај девијантните појави, во моментов сме сведоци на голема афера „прислушување“, којашто дополнително прави поделба во општеството на „црвени“ и „сини“. Како може да се надмине ваквата состојба?
Едноставно знам дека е болно. Многу луѓе велат – јас не сакам со ова да се занимавам, едноставно како да не сакаат да знаат што се случува во државата и цело време си релативизираат дека некој манипулира со нив. Прво информирај се што се случува, отвори си ги ушите, прочитај и после тоа реагирај на тоа. Знам дека е болно. Секое будење е болно и раѓањето е болно, така што едноставно треба да се соочиме со тоа за да можеме да продолжиме да живееме понатаму.
Очекувате ли некакво будење во брзо време?
Не во брзо време. Кога се работи за еден ваков тип на масовна хипноза поврзана со начинот на којшто луѓето веќе и од социјализмот, па низ оваа вечна транзиција, па низ тешка сиромаштија, голема невработеност, некој тип на авторитативно образование, значи многу е нормално веќе луѓето да не реагираат на скандали и тоа од ваков апсурден, страшен размер, но мислам дека треба време луѓето да се навикнат на тоа и едноставно да почнат да прифаќаат што се случува и затоа не мислам дека ќе биде во брзо време, туку дека ќе потрае малку овој процес.
Зошто голем дел од интелектуалците во земјава молчат за она што ни се случува?
Интелектуалците во оваа држава традиционално уште во времето на социјализмот, па потоа во капитализмот, т.e во оваа вечна транзиција некако да живеат, како да се издвоени, како да имаат некој комфор, како да живеат во некој џеб на науката, културата и уметноста и како да не ги поистоветуваат науката, културата и уметноста со општествените и политичките процеси, а тие се нераздвоиви од тоа што се случува. И тоа е една зона на комфор која мора малку да се разниша. Другата работа што е многу деликатна е што со години наназад државата е главниот работодавец, затоа што државата е таа што спонзорира проекти за науката, културата и уметноста. Тие интелектуалци што се занимаваат со тоа всушност работат со тие проекти и на извесен начин, поради тоа што е партизирана државата и излегува дека интелектуалците или тие што работат со таков тип на проекти како со свои пари да се купени, тоа е многу апсурдно. Ние не сфаќаме дека парите од буџетот на државата се всушност наши пари. Ние не треба да се чувствуваме лошо или привилегирано ако нам ни се дадени средства за нешто да работиме и сè додека тие не кажат нешто во однос на квалитетот на сите тие проекти што се работат и квалитетот генерално на општеството и она што се случува, тој магичен круг ќе продолжи да се повторува. Во моментот кога интелектуалците малку појасно и погласно ќе почнат да го критикуваат системот, може и да излеземе од овој вртлог.
Дали граѓаните имаат моќ да променат нешто во општеството?
Мислам дека имаат и дека полека стануваат свесни дека имаат моќ. Досега мислам дека и не беа свесни. Гледаме по зачестениот број на протести што веќе од минатата година досега се појавија во Македонија, дека да, граѓаните навистина веруваат дека можат нешто да сменат. Тоа не се партиски протести, тоа апсолутно се граѓански протести и покрај тоа што во владини и во провладини медиуми се гледа да се оцрнат луѓето, да се етикетираат луѓето што одат на тие протести. Не, тоа се луѓе коишто имаат став и имаат идеал. Тоа се гледа по многубројните пленуми што се појавија во последно време и исто така многу граѓански иницијативи, така што да, луѓето треба да станат свесни дека можат да ги променат работите. Еве сега со овој закон за хонорарци, што е навистина бизарен, луѓе се потпишуваат за тоа, зборуваат за тоа, се информираат за сопствените права, меѓутоа и тука нели гледаме одредена срамежливост, луѓе кои се против законот тврдат дека е многу штетен, не сакаат да одат во ПИОМ секој месец или секоја недела, не сакаат на таков начин да бидат дискриминирани, како што прави овој закон, но во момент кога ќе треба да се потпишат решаваат да не се потпишат. Зошто? Се гледа дека има одредена параноја меѓу граѓаните, недоверба, значи и за тоа треба да помине извесно време да се навикнат луѓето на тоа, за да почнат да размислуваат со своја глава и без страв.
Во вашиот творечки опус се обидувате да ги размрдате стереотипите и предрасудите во општеството. Има ли доволно материјал во Македонија за такво нешто?
Македонија е ризница на таков материјал, како што се всушност и доста од балканските земји, а и секоја земја, ќе ви каже секој човек, бидејќи е субјективен во однос на сфаќањето на својата земја, ќе рече – и мојата земја е таква и мојата има лоши работи и слично, но факт е дека кај нас работите се многу специфични токму поради тоа што сме некоја мешавина на Исток и Запад, токму поради нашата етничка разноликост, токму поради тоа што сме во вечна транзиција и тоа што сме многу силно патријархално општество и нормално ова е земја во којашто долго време владее корупција, страшен криминал, коишто многу, многу влијаат врз личните односи на луѓето и всушност интимните приказни, личните приказни, прикажани низ призмата на сето она што се случува нуди баш такво плодно тло за книжевност.
Колку медиумите придонесуваат за стереотипизација и за развивање на говорот на омраза и кое е чарето?
Медиумите се главните мегафони на говорот на омраза. Ние знаме колку медиумите имаат влијание врз луѓето. Што да кажам кога имаме медиумски личности како Миленко кој повикува на линч, на ликвидација и други има такви коишто зборуваат и едноставно ги осудуваат луѓето во однос на нивната етничка, религиозна, родова припадност, да не зборувам за сексуална ориентација, тоа се страшни изливи на говор на омраза коишто не само што се толерираат, значи ние гледаме како премиерот и претседателот одат во емисија кај луѓе коишто пропагираат таков говор на омраза и гледаме дека тие луѓе не добиваат никакви санкции. Ние гледаме дека ниеден судски процес против нив не се истерани до крај или се отфрлени, така што тоа многу кажува.
